Communart

Experimentele wereld van Constant in Den Haag en Amsterdam

Deze zomer staat Constant centraal in twee grote tentoonstellingen. In het Cobra Museum zijn naast zijn abstracte schilderijen - ontstaan na de Cobraperiode - ook allerlei experimentele projecten te zien. Het Gemeentemuseum Den Haag toont voornamelijk maquettes uit de denkbeeldige stad New Babylon, naast twee speelse installaties die voortkomen uit dit futuristische project. In New Babylon schetste Constant een toekomstige samenleving waarin de nomadische, spelende mens (homo ludens) centraal staat en allerlei verbindingen met anderen aangaat. De internationale belangstelling voor zijn werk is momenteel groot.

Door Etienne Boileau

De weg die Constant aflegde in de jaren vijftig tussen zijn schilderkunstige Cobraperiode (1948-1951) en het project New Babylon (1956-1974) is zichtbaar gemaakt in het Cobra Museum te Amstelveen. Na opheffing van de Cobragroep slaat Constant driftig aan het experimenteren. In deze periode ontwerpt hij stoffen en voert hij kleurenstudies uit samen met anderen. Denk aan de befaamde installatie Ruimte in kleur uit 1952 met op de muur dichtregels van Lucebert en er middenin een bankje van Van Eyck. In het Cobra Museum zijn ook enkele architecturale projecten gereconstrueerd die Constant in samenwerking met Gerrit Rietveld tot stand bracht. Naast deze reconstructies staan de abstracte schilderijen uit de jaren vijftig centraal in Amstelveen. Ze zijn van grote betekenis om de overgang van Constant van het twee- naar het driedimensionale vlak te tonen.

New Babylon
Tijdens Documenta 11 (2002) in Kassel maakte ik voor het eerst kennis met de driedimensionale objecten van Constant. In het Kulturbahnhof was een compacte presentatie ingericht met maquettes uit het New Babylon project. Artistiek directeur Okwui Enwesor had ervoor gekozen alle onderdelen in een en dezelfde ruimte te tonen; de tekeningen, de schilderijen en de foto's, alles was in één oogopslag te zien. Mij viel toen al op hoe knap Constants maquettes in elkaar zitten; ze oogden nogal futuristisch en waren met veel ‘knutselfreude’ (Benno Tempel) in elkaar gezet. Mijn tweede kennismaking met New Babylon vond begin februari van dit jaar plaats in het Museo Reina Sofia te Madrid. Daar was een veel uitgebreidere presentatie te zien dan in Kassel; tekeningen, schilderijen, foto’s en objecten waren over een groot aantal zalen verspreid en tientallen maquettes stonden op door Constant zelf ontworpen tafels. Op de tentoonstellingsvloer ook enkele vitrines met interessant documentatiemateriaal. Een overzichtelijke tentoonstelling die een goed beeld gaf van de afzonderlijke stukken en de gestage ontwikkeling van de kunstenaar. Buitengewoon charmant vond ik de videofilm van een gitaar spelende Constant, omringd door draaiende maquettes en mobielen. Ook zijn driedimensionale ontwerp voor een zigeunerkamp in Spanje viel op vanwege het onderliggende sociale uitgangspunt. Bij de veelomvattende presentatie van Constants werk in het Gemeentemuseum Den Haag die nu te zien is, is voor eenzelfde rode draad als in het Reina Sofia gekozen. Naast de maquettes, tekeningen, schilderijen en plattegronden die nu in het Gemeentemuseum te zien zijn, maakte Constant ook een aantal ervaringsruimtes (installaties) waarmee hij de creativiteit van de bezoeker wilde aanwakkeren. Twee ervaringsruimtes, de Ludieke Trap en het Deurenlabyrint, zijn nagebouwd voor de tentoonstelling in Den Haag. De nadruk ligt daarbij meer op het spelelement, want bezoekers kunnen er onder begeleiding in: zo kunnen ze zich even een ‘homo ludens’ voelen.

Utopische visie
In een buitengewoon informatief en origineel interview met Simon Vinkenoog uit begin jaren zestig verwoordde Constant voor de camera zijn utopische visie over Nieuw Babylon (zo noemde hij het project zelf): “In Nieuw Babylon hoeft de toekomstige mens niet meer te werken; het spel wordt er als levensstijl gehanteerd. Iedereen is er creatief en actief. Het is een aards paradijs, de stad van het geautomatiseerde tijdperk waarin machines creatief gebruikt worden. Nieuw Babylon is eigenlijk een ontwerp voor een nieuwe cultuur, voor een stad waarin de mensen geen oorlog maken maar hun middelen in een positievere zin aanwenden.” Later zou hij zijn visie onder invloed van de Vietnamoorlog bijstellen. Zijn schilderijen worden in die periode ook dreigender. En dat brengt me op een van de laatste zalen van de tentoonstelling in het Gemeentemuseum, de zaal Destructie en verwarring 1969-1974. Daarin hangen zijn meest interessante schilderijen. Ze gaan over de studentenbezetting van het Parijse Odéon (Ode a L’Odéon, 1969) en het bloedbad in het Vietnamese My Lai (Le Massacre de My Lai, 1972). Ze hangen broederlijk naast enkele labyrintische doeken waarin je je eigen weg moet zoeken en dus ook heel makkelijk kunt verdwalen. Volgens de ideeën van Constant berust de stad van de toekomst niet op planmatigheid maar op desoriëntatie. New Babylon is volgens hem een labyrint, onuitputtelijk in variatie. In dit visionaire project formuleerde Constant antwoorden op ontwikkelingen die nu in onze tijd plaatsvinden, zoals de netwerksamenleving, robotisering en het wereldwijde internet.

Constant New Babylon
28 mei t/m 25 september
www.gemeentemuseum.nl

Constant. Ruimte + Kleur.
Van Cobra naar New Babylon
28 mei t/m 25 september
www.cobra-museum.nl