Beelden van Penone in de tuinen van het Rijksmuseum

Wie drie jaar geleden de tentoonstelling van Giuseppe Penone in de tuinen van het Palais de Versailles heeft gemist, kan nu zijn hart ophalen in de Rijksmuseumtuinen. Daar staan tot begin oktober enkele grote beelden van Penone die eerder ook in Versailles te zien waren, aangevuld met diverse kleinere beelden en wat ouder werk.

Tijdens een wandeling deze zomer door het gebergte Picos de Europa in Leon (Spanje) kreeg ik een fraai staaltje te zien van de natuurkracht die bomen in zich dragen: een groot rotsblok was tientallen jaren terug vanaf het bovenliggende kalkstenen gebergte bovenop een hazelaar gedonderd en was daar blijven liggen. Jonge spruiten groeiden van alle kanten onder het rotsblok vandaan en werden in de loop der tijd dikke stammen die de steen omarmden en zelfs een stuk optilden. Dat deed me denken aan Giuseppe Penone die als jonge kunstenaar platte stenen als een sculpturaal gebaar tussen de stammen van bomen plaatste en daar foto’s van maakte. Deze serie waarin hij bomen met stenen combineerde en die nog steeds voortduurt, startte hij in ’69 en noemde hij Idee di pietra. Penone ziet bomen als buitengewone beeldhouwwerken; volgens hem ligt in hun structuur het hele leven opgeslagen en is elk onderdeel noodzakelijk voor hun voortbestaan. In essentie gaat Penone’s werk over de enorme groeikracht van de natuur, de groeigeschiedenissen die je erin kunt ontdekken en de sterke verwevenheid van natuur en cultuur.

De rivier als beeldhouwer
In ons land is het werk van Giuseppe Penone slechts op drie plekken in de buitenruimte te zien. Langs de Westersingel in Rotterdam steekt een bronzen afgietsel van een ontwortelde boomstam eenzaam de lucht in. In het park rondom het Kröller Müller staat een bronzen beuk langs een beukenlaantje, verborgen tussen zijn nog levende soortgenoten. En als laatste is er de liggende bronzen boom in de beeldentuin van de Caldic Collectie, waar heel subtiel water uitstroomt. Wie deze werken kent, zal niettemin verrast zijn door Penone’s presentatie in de Rijksmuseumtuinen, die veelomvattend en divers is. Vooral de immense bomen in de voortuin van het museum vallen op. Ze contrasteren fraai tegen de achtergrond van het historische gebouw. Zo balanceert in de hoge, kale takken van het beeld Triplice een zware rivierkei en op een naar de grond doorgebogen tak ligt ook zo’n kei. In een interview zei Penone eerder: “de stenen zelf zijn gevormd door de rivier waaruit ze voortkomen”, waarmee hij de rivier met een beeldhouwer vergelijkt. Ook aan de achterkant van de museumtuin staat een bronzen woudreus met de fraaie naam Le Fogile delle radici. Een afgietsel van een meer dan negen meter hoge boomstam met zijtakken, die Penone op z’n kop heeft neergezet. Bovenin tussen de bronzen wortels groeit liefdevol een klein boompje. Even verderop staat een dramatisch vormgegeven Albero Folgorato: een door de bliksem gespleten, grillig gevormde stam met binnenin verguldsel.

Groeigeschiedenis  
Ook de geschiedenis van de groei die in oude bomen of marmer achter is gebleven, vormt een terugkerend onderwerp in Penone’s werk. Denk daarbij aan de door hem tot op het bot gevolgde jaarringen in oude houten balken; hij pelde ze af om er de structuur van het oorspronkelijke, nog jonge boompje in terug te vinden. Dat leverde een serie aantrekkelijke houten staketsels op, die nu binnenin het Atrium van het Rijksmuseum staan opgesteld met de fraaie benaming Ripetere il bosco. Dezelfde soort bewerking onderging een witmarmeren blok; Penone legde de aders bloot als een soort huidweefsel door ze uit te houwen. Hij noemde het werk Anatomia. Daarnaast maakt Penone groeigeschiedenissen in de natuur zichtbaar door ingrepen die hij in levende bomen pleegt. Zo zette hij dicht bij zijn geboorteplaats in de Alpi Marittime een gietijzeren afdruk van zijn hand en arm om een nog jong boompje, dat vervolgens nog tientallen jaren doorgroeide. Uiteindelijk zal de boom de hand volledig inkapselen.

Herschepping
Voor wie al deze werken al kende is er ook ouder en wat nieuw (nog onbekend) werk van Penone in het museum en de museumtuin te zien. Een fraai voorbeeld is de sculptuur Indistini confini-Tilaventum. Daarin heeft Penone een en dezelfde afgeknotte boomstam in de materialen marmer én brons weergegeven. In eerste instantie goot hij de boomstam in brons af, waarna hij deze zowel onder als boven in wit marmer verlengde. Vervolgens beitelde hij dezelfde structuur, die hij aantrof in de schors van de boom, uit in het marmer. Door de afwisseling van beide materialen in tegengestelde kleuren, die ook duidelijk als twee losse componenten bij elkaar zijn gevoegd, is een herschepping van het origineel ontstaan.

Giuseppe Penone in het Rijksmuseum, Rijksmuseum Amsterdam
10 juni t/m 2 oktober 2016
www.rijksmuseum.nl/nl/penone